ROZWÓJ RELACJI OJCIEC-SYN

Relacja pomiędzy ojcem i synem niesie ze sobą wiele tajemnic i nieoczekiwanych dla obu stron "zwrotów akcji". Często silny nacisk jest położony na to, co dzieje się pomiędzy matką i dzieckiem. Nie bez przyczyny. Jednak w takim kontekście może umknąć znaczenie tego co dzieje się pomiędzy ojcem i jego dzieckiem.

Zarówno obecność jak i nieobecność ojca ma daleko idące konsekwencja dla niego i dla jego dzieci. Nie da się też powiedzieć, że ten wpływ ogranicza się do jakiegoś konkretnego przedziału czasu na przykład pomiędzy 2 i 4 rokiem życia to ojciec ma znaczenia a później albo wcześniej to już nie. Relacja z ojcem ma znaczenie dla dzieci i dla ojca w przestrzeni całego ich życia.

D. Winnicot zaproponował pojęcie opisujące pewne własności macierzyńskiej opieki, które powinny zaistnieć, aby rozwój dziecka mógł przebiegać bez większych trudności. Zaakcentował, że nie jest do tego potrzebna matka idealna, która będzie idealnie dopasowywać się do potrzeb dziecka. Wystarczająco dobra mama jest potrzebna dziecku, która wraz ze swoimi sukcesami i porażkami, w opiece nad nim, zapewni mu możliwość rozwoju psychicznego, cielesnego. Częścią bycia wystarczająco dobrą mamą jest pozwolenie na zaistnienie wystarczająco dobrego ojca - idealny nie jest do tego potrzebny..

M. Diamond spróbował prześledzić drogę jaką przemierza wystarczająco dobry ojciec w relacji ze swoim synem.

Linki tworzące listę poniżej prowadzą do opisów poszczególnych faz rozwoju relacji pomiędzy ojcem i synem.

• I. Ojciec jako ochrona, kontener dla pierwotnej diady matka-dziecko.
• II. Ojciec jako alternatywny obiekt przywiązania.
• III. Ułatwianie separacji i indywiduacji.
• IV. Modulacja agresywności i negatywnego afektu przez ojca.
• V. Wprowadzanie męskich męskich aspektów treningu toaletowego, wartościowanie fallicznej męskości.
• VI. Wspieranie przez ojca rozwoju gender.
• VII. Ojciec jako edypalny oponent.
• VIII. Ojciec jako mentor w zakresie ekspresji męskości, relacji grupowych.
• IX. Wspieranie przez ojca indywiduacji adolescenta.
• X. Mentoring ojca wobec syna w trakcie stawania się przez niego młodym dorosłym.
• XI. Wspieranie syna w byciu ojcem, dalsze pojednanie syna z ojcem.
• XII. Rola ojca w dorosłym życiu syna i jego późniejszym rozwoju.

I. Ojciec jako ochrona, kontener dla pierwotnej diady matka-dziecko.

• Wiek syna 0-1 (faza pierwotnej zależności)
• Przestrzenią, w której ojciec może się realizować jest tworzenie odpowiedniego środowiska dla prawidłowego rozwoju relacji dziecko-matka.
• Tworzenie takiego środowiska, aby matka mogła się skupić przede wszystkim na swojej relacji z dzieckiem.
• Jest to szczególnie w pierwszych tygodniach po porodzie, kiedy zawiązują się podstawy więzi pomiędzy matką i dzieckiem.
• Ojciec stanowi specyficzny łącznik dla diady matka - dziecko ze światem zewnętrznym.
• Dobra relacja matki z ojcem pozwale jej lepiej znosić sytuację potrzebnej niemowlęciu symbiotycznej, opartej na zlaniu się relacji - redukując lęk matki, że może być przez tą relację pochłonięta, np.: że jej życie sprowadza się tylko i wyłącznie do dziecka i opieki nad nim.
• Istotne jest dostrzeżenie swojego dziecka przez ojca jako szansy rozwoju dla samego siebie i jednocześnie postrzeganie rozwoju zarówno dziecka, matki jak i relacji matka-dziecko bez nadmiernych lęków związanych z poczuciem wykluczenia z tej relacji , nadmiernej potrzeby bycia włączonym bardziej niż jest to potrzebne.

Powrót do listy faz rozwoju.

II. Ojciec jako alternatywny obiekt przywiązania.

• Wiek syna 0,5 - 2 lata (wczesna separacja-indywiduacja).
• Ojciec może realizować się w przestrzeni bycia kimś dostepnym i zaangażowanym - kto inaczej się zachowuje niż matka, inaczej się bawi, na inne rzeczy zwraca uwagę, ma inne podejście do dziecka.
• Postać ojca ułatwia podejmowanie pierwszych kroków na drodze separacji pomiędzy matką i dzieckiem, zarówno dziecku jak i matce.
• Ojciec wnosi nowy i znaczący aspekt w świat relacji syna, gdzie diadyczna relacja z matką zostaje rozszerzona o ojca co przynosi możliwość zaistnienia spojrzenia na relację matka - dziecko z zewnątrz, pewien rodzaj obiektywizmu, który dla ojca jest bardziej dostępny, a na który matce w diadycznej, w symbiotycznej relacji z dzieckiem nieraz trudno sobie pozwolić.
• Tak jak postać matki przeważnie w większym stopniu wiąże sie z postawami rodzicielskimi związanymi holdingiem, słuchaniem, odzwierciedlaniem, tak postać ojca wiąże sie z rozpoznaniem niezależności, swoich potrzeb co znajduje swoje odzwierciedlenie w postawach rodzicielskich związanych z rozwijaniem zdolności adaptacyjnych dziecka, rozwijaniem zdolności do pokonywania przeszkód, konfrontowaniem z wymaganiami jakie przynosi ze sobą spotkanie z rzeczywistością.
• Reprezentacja ojca jako połączenia ze światem zewnętrznym pojawia się nawet, jeżeli to, jak funkcjonują rodzice, w jakich pojawiają się rolach wobec niego jest inne, nawet gdy nie reprezentują stereotypowego podziału ról. Dzieci często tworzą symboliczną postać jakiegoś bohatera jako reprezentanta połączenia z ekscytujacym zewnętrznym światem w wymiarze separacji, wolności, posiadania pragnień korzystając z dostępnego dla nich pola odniesień kulturowych.

Powrót do listy faz rozwoju.

III. Ułatwianie separacji i indywiduacji.

• Wiek syna 1,5 - 3 lata (faza powtórnego zbliżenia, konsolidacji indywidualności).
• Ojciec staje się alternatywnym obiektem przywiązania, takim który wzmacnia tendencję do eksploracji świata zewnętrznego, poza diadą matka - dziecko, ojciec ułatwia synowi powtórne zbliżanie się do matki, bez powrotu do wcześniejszej intensywności i niezróżnicowania relacji matka - syn.
• Ułatwia separację poprzez to, że możliwa jest diadyczna relacja matki z ojcem i dziecka z ojcem, chroni to zarówno matkę jak i syna przed zbyt długim przebywaniem w zbyt bliskiej relacji. Jedną z ról ojca jest angażowanie syna w relację z nim i upomnienie się o swoją żonę , zakłócając w ten sposób wyłączność relacji matka - syn.
• Ojciec może chronić nie tylko swojego syna ale również matkę przed spełnieniem regresywnych pragnień związanych z dążeniem do bycia -nie kończącego się w czasie- w stanie specyficznej symbiozy z dzieckiem , pomagać jej we wzmacnianiu jej różnicowania się względem syna, pomagać znosić lęki i niepokoje z tym związane.
• Zbliżenie w tym czasie pomiędzy ojcem i synem stanowi też zaczątek budowania męskości, chłopiec zyskuje obiekt do identyfikacji. Ojciec może rozpoznać elementy siebie w swoim synu. Rozwijająca się miłość pomiędzy ojcem i synem może go chronić przed regeresywnymi pragnieniami związanymi z matką, rozwijać jego niezależność.
• Internalizacja diadycznego, preedypalnego ojca jako potężnej ale serdecznej i skłonnej do zabawy postaci wspomagającej rozwój, zachęcającej do eksploracji zewnętrznego świata może przynieść efekt, który będzie się utrzymywał przez całe życie w formie poczucia bezpieczeństwa w świecie, z którym można sobie poradzić, bezpiecznie poznawać.

Powrót do listy faz rozwoju.

IV. Modulacja agresywności i negatywnego afektu przez ojca.

• Wiek syna 2 do 4 lat (faza separacji indywiduacji, preedypalna, analna)
• Obecność zaangażowanego, wystarczająco dobrego ojca umożliwia posługiwanie się rozszczepieniem przez dziecko w obrębie miłosnych i nienawistnych uczuć wobec matki i ojca, jeżeli jedno jest nienawidzone, drugie może pozostać kochane. W znaczącym stopniu może to ułatwiać dziecku funkcjonowanie, dopóki dziecko nie nauczy lepiej się znosić konfliktów i ambiwalencji w obszarze relacji i uczuć z nimi związanych.
• Obecność ojca znacząco pomaga stabilizować podstawowe funkcje ego swoich dzieci takie jak: testowanie realności, funkcje procesu wtórnego, modulacja uczuć, nastroju, kontrolowanie impulsywności, odróżnianie siebie od innych, koncentracja.
• Ojciec jest też modelem dla rozwijania zdolności do doświadczania, opracowywania i odpowiedniej ekspresji agresji, co jest szczególnie ważne w przypadku chłopców, ponieważ sposób modulacji agresywności jest prototypem dla regulacji afektu przez chłopca.
• Ojciec który jest w stanie radzić sobie z własną agresywnością w relacjach, również w relacji z synem, bez uciekania się do impulsywnych, przemocowych rozwiązań jako model uczy tego samego swojego syna, nie dochodzi do promocji takiego sposobu reagowania. Równie ważne jest, aby tego rodzaju model był w stanie radzić sobie ze swoją agresywnością nie wycofując jej całkowicie, bez żadnej ekpresji doświadczanych uczuć, bez ich wyrażania. Jeżeli ojciej jest w stanie radzić sobie w elastyczny, adekwatny sposób, to znacząco ułatwia synowi odnalezienie postawy w ramach, której może być silnym mężczyzną, wyrażającym swoje emocje bez bycia destruktywnym dla siebie i otoczenia
• Ojciec może stać się "drugą szansą" dla dziecka na zbudowanie wczesnej, dobrej relacji, jeżeli z jakichś powodów nie jest to możliwe w relacji z matką.

Powrót do listy faz rozwoju.

V. Wprowadzanie męskich męskich aspektów treningu toaletowego, wartościowanie fallicznej męskości

• Wiek syna 2 do 5 lat (faza preedypalna, analna, falliczna)
• Identyfikacja z ojcem w obrębie męskiego treningu toaletowego: sikanie na stojąco, uczenie się obchodzenia ze swoim penisem, inne podejście do dbania o siebie, czerpanie z męskiej inności w trakcie obserwowania golącego się ojca itd.
• W obszarze męskiego treningu toaletowego prywatność staje się nieco mniej istotna, prowadzi to w stronę pozyskiwania od ojca wiedzy na temat specyfiki męskich relacji w grupie, np.: specyfiki korzystania z miejskich ubikacji, gdzie mężczyźni wspólnie w jednym pomieszczeniu oddają mocz.
• Postępuje dezindentyfikacja z kobiecymi aspektami , stopniowe budowanie męskiej tożsamości, inności i męskich ról wynikających z posiadanej płci.
• Ojciec może pomóc synowi w wykroczeniu poza zewnętrzne, widoczne objawy męskości (wymiar falliczny), pomóc w budowie i doświadczaniu siebie jako mężczyzny również w wymiarze męskiej psychiki, kreatywności nie tylko w aspektach tego co zewnętrzne i oczywiste jako męskie. W wymiarze cielesnym wiąże się to z pojawieniem się świadomości, tego, że oprócz penisa, mężczyna posiada też jądra. Ten aspekt może ułatwić mężczyźnie w życiu dorosłym rozumienie, że bycie mężczyzną to nie tylko ma wymiar zewnętrznych atrybutów. Stereotypowo :szybkiego auta itd...

Powrót do listy faz rozwoju.

VI. Wspieranie przez ojca rozwoju gender.

• Wiek syna od 2,5 lat do końca wieku nastoletniego ( faza preedypalna, falliczna, adolescencja)
• Ojciec odgrywa kluczową rolę w rozwoju identyfikacji syna w obszarze gender: przyjmowanych identyfikacji, podejmowanych ról, wybieranych obiektów.
• Przestrznią, w której ojciec może się realizować jest wspieranie prefallicznego syna w stopniowym odróżnianiu się od tych aspektów matki, które reprezentują kobiecość. Jednak wze względu na siłę identyfikacji z matką, jest to bardzo trudne, aspekt kobiecość dalej pozostaje częścią świata wewnętrznego chłopca.
• Nieuniknioną jest narcystyczna rana wynikająca z utraty stanu jedności z macierzyńskim obiektem, doświadczenia bycia różnycm od matki, otwiera to bramę dla wyłaniania się różnic w obszarze gender, budowania męskości w tym wymiarze.
• Ważne jest akceptujące przywitanie i zaakceptowanie syna przez ojca z jego pierwszymi ranami, męskimi identyfikacjami i zmaganiami, otwiera to przestrzeń do rozwoju sytuacji, w której syn w końcu może stwierdzić, że nawet jeżeli pod pewnymi aspektami przypomina matkę (ma pewne identyfikacje z nią), to nie znaczy że nie jest męski, nie jest mężczyzną.
• Prowadzi to do dojrzałej konsolidacji meskości, na którą składa się między innymi spójne i elastyczne gender.
• Ojciec obecny emocjonalnie i cieleśnie, uczuciowo i symbolicznie w relacji z synem jest obiektem do identyfikacji, który potrafi bardzo ułatwić, uspokoić i ustabilizować drogę syna w budowaniu swojej męskości, bez konieczności gwałtownego odrzucania aspektów kobiecości, dezidentyfikacji z matką.
• Tego rodzaju ojciec wspiera w tworzeniu zdrowej identyfikacji gender: bez nadmiernego pomieszkania i wątpliwości w tej sferze co do aspektów męskich i żeńskich, ale też bez sztywnej pewności nie pozwalającej na elastyczność.

Powrót do listy faz rozwoju.

VII. Ojciec jako edypalny oponent

• Wiek syna od 3,5 lat do 6 lat ( faza edypalna).
• Ojciec może posłużyć swojemu synowi jako specyficzny "oponent" w ramach rozgrywających się w tym czasie zmagań w ramach konfliktu edypalnego związanych z miłością i nienawiścią do matki i do ojca .
• Jest to czas, w którym syn przestaje być tylko i wyłącznie dzieckiem matki, chce zdobyć również wyłączną miłość matki jako jej jej partner, przestaje być tylko dzieckiem - pojawia się aspekt rywalizacji o miłości matki, bycia również towarzyszem ojca w miłości do matki.
• Ojciec pojawia się nie jako element diady względem syna czy matki, tylko jako częśc relacyjnego trójkąta: matka - ojciec -syn.
• Syn w jasny sposób doświadcza wtedy i postrzega, że zarówno ojciec jak i matka to różne osoby.
• Syn potrzebuje ojca między innymi jako opanowanego, zdyscyplinowanego oponenta, życzliwy autorytet, mądrego sędziego. W tym czasie może to wydatnie pomóc synowi w opracowaniu niepokojów związanych z lękiem przed utratą miłości ze strony ojca, karą i upokorzeniem (lęki kastracyjne).
• Dla ojca jest to szansa na opracowanie własnych rywalizacyjnych i agresywnych impulsów wobec syna, tak aby nie odreagowywać ich przez działania, poczuć dumę i akceptację dla syna, który zidentyfikował się z nim.
• Syn z jednej strony musi sobie poradzić z rywalizacyjnymi impulsami wobec ojca - z drugiej przed lękiem że ojciec mógłby go w związku z tym ukarać, przestać go kochać.
• Rozwiązaniem tego konfliktu jest identyfikacja z ojcem: będę taki jak on, ożenię się z taką kobietą, która będzie taka jak kobieta, z którą ożenił się tata.
• Tego rodzaju pozytywna identyfikacja z ojcem może przynosić ojcu uczucie dumy i akceptacji dla rozwoju syna,
• Ojciec wart tego by się z nim identyfikować tworzy pole dla istnienia figury autorytetu w życiu syna.

Powrót do listy faz rozwoju.

VIII. Ojciec jako mentor w zakresie ekspresji męskości, relacji grupowych

• Wiek syna od 6 lat do 12 lat ( faza latencji, preadolescencji).
• Inicjowanie i przewodnictwo w zakresie osiąganie męskich celów, ekspresji męskości, pomoc we wchodzeniu i regulowanie męskich relacji grupowych - ojciec jako inicjator, nauczyciel, lider.
• Syn potrzebuje przewodnictwa ojca, kogoś, kto umiejętnie będzie wspierał jego zdolność do bycia wytrwałym, skutecznym, kreatywnym w realizacji swoich celów i życzeń, w zgodzie z porządkiem społecznym.
• Pojawia się nowy aspekt relacji ojciec - syn, gdzie ojciec w obrębie swojej pozycji wobec syna jest w stanie przewodząc uczyć go, a syn jest w stanie podążyć za tym przewodnictwem. Otwiera to drogę do identyfikacji z funkcją ojca jako przewodnika, do bycia ojcem wobec kolejnego pokolenia.
• Ważne jest w tym czasie, aby ojciec uczył swojego syna spełniania swoich pragnienień i życzeń w ramach obowiązujących społecznie zasad. Później - to znaczy nastolatka naruszającego obowiązujące zasady społeczne nauczyć ich przestrzegania jest o wiele trudniej. Czasami jest to za późno.
• Ojciec wprowadza męski model moralności oparty w większej mierze na "byciu w porządku" wobec siebie nawzajem, również w obrębie relacji lojalności, hierarchi podporządkowania w odróżnieniu od żeńskiego modelu bardziej akcentującego relacje, wzajemne połączenia.
• Uczenie się pewnego modelu bycia mężczyzną, skoncentrowanego na zadaniu, realizacji celu, jego osiąganiu.
• Ojciec może ułatwić wprowadzenie w świat zabawy i sportu. Chłopcy w tym wieku łączą się w grupy z innymi chłopakami, wyrabiają sobie często negatywne podejście do dziewczyn. Jest to kolejny krok w stronę właściwej dla danego wieku identyfikacji męskiej, specyficznej redukcji siły więzi z matką.
• Ojcowie, ale również mężczyźni w "roli" ojca są potrzebni takim grupom chłopców aby doświadczane przez nich intynktowne impulsy, silne emocje przekuwać w społecznie akceptowane zachowania. Rozwijać je w stronę empatii, zabawy, tworzenia znaczących relacji. Grupy pozbawione tego rodzaju relacji porządkującej łatwo mogą stać się destruktywne dla poszczególnych osób.

Powrót do listy faz rozwoju.

IX. Wspieranie przez ojca indywiduacji adolescenta

• Wiek syna od 13-19 lat ( adolescencja).
• Przestrzenią w której ojciec może się realizować jest wspieranie swojego syna - adolescenta w trakcie drugiej indywiduacji. W trakcie której przed synem takie ważne zadania rozwojowe jak stabilizacja wyboru obiektu seksualnego, konsolidacja w obszarze gender, osiągnięcie względnej dojrzałości ego, osiągnięcie tzw. prymatu genitalnego.
• W tym czasie ojca czeka przejście żałoby po utracie roli ojca "małego chłopca", niekwestionowanego, ważnego, idealizowanego.
• Jednocześnie ojciec może dostrzec i doświadczyć satysfakcji związanej z obserwowaniem rozwoju swojego syna, jego rozwoju w stronę niezależności - w tym właśnie czasie zostają znacząco zostają rozluźnione więzi pomiędzy dzieckiem i rodziną.
• Do tego porzebna jest synowi relacja z ojcem, który potrafi zniesć deidealizację rodzicielskich postaci, zobaczenie ojca w bardziej realnym wymiarze.
• Tak jak ojciec wcześniej pomagał synowi w budowaniu swojej odrębności od matki, tak teraz jego doświadczeniem jest wytrzymanie budowania odrębności przez syna względem niego samego.
• Ważne jest przez ojca wytrzymanie i wspieranie syna w poszukiwaniu i eksperymentowaniu z nowymi identyfikacjami, wytrzymanie zaangażowania w relacje z pojawiającymi się "substytutami ojca". Nie jest to łatwe, ważne jest tu zdrowie ojca obrębie jego poczucia wartości.
• Taki ojciec, ze stabilnym i koherentnym poczuciem wartości może wesprzeć swojego syna w budowaniu spójności swojego poczucia tożsamości, ego, budowania tożsamości jako dorosłej osoby, dorosłego mężczyzny, przejściu drogi pomiędzy byciem dzieckiem i osobą dorosłą.

Powrót do listy faz rozwoju.

X. Mentoring ojca wobec syna w trakcie stawania się przez niego młodym dorosłym

• Syn w tym czasie ma 20-30 lat.
• Jest to czas trzeciej indywiduacji, związanej z przejściem z wieku chłopięcego do męskiego i podjęciem z tym związanych ról: niezależnego dorosłego, partnera w związku, możliwością bycia rodzicem.
• Ojciec, który potrafi zrezygnować z kontrolującej rodzicielskiej postawy wobec swojego syna otwiera przestrzeń do tego aby móc się adekwatnie zaangażować w tą relację z szacunkiem dla autonomii i niezależności syna. Wtedy ojciec moze posłużyć jako model - czy jeden z modeli w zakresie intymności, zdolności do bycia blisko, bycia adekwatnym ojcem. Jeżeli to się uda synowi łatwiej zintegrować się w wymiarze bycia dojrzałym mężczyzną.
• Relacja pomiędzy ojcem i synem może stać się wtedy bardziej partnerska, jako więź pomiędzy dwoma mężczyznami równymi sobie z różnym zasobem doświadczenia.
• W kontekście społecznego mechanizmu inicjacji - w trakcie której chłopiec "umierał", rodził się "mężczyzna" - przeprowadzanej przez starszych mężczyzn, w dalszym ciągu syn potrzebuje aprobaty ojca dla stawania się mężczyzną. Łatwiej mu wtedy odzyskać część mocy jaką obdarzył ojca jako chłopiec.

Powrót do listy faz rozwoju.

XI. Wspieranie syna w byciu ojcem, dalsze pojednanie syna z ojcem.

• Syn w tym czasie ma 25-45 lat.
• Znacząca, żywa więź z ojcem ułatwia synowi odnalezienie siebie samego w roli ojca.
• "Wystarczająco dobry ojciec" nie potrzebuje zbyt mocno swojego syna jako osoby potrzebującej jego samego aby czuć się wartościowym, nie potrzebuje jego zależności dla budowania swojego poczucia wartości.
• Stabilizowaniu się syna w nowych rolach: męża, ojca pomaga spokojna, wspierająca akceptacja dla takiego stanu ze strony jego ojca.
• Syn ma możliwość w pełniejszy sposób poczucia się "równym" ojcu - również przez bycie samemu ojcem. Stabilizowanie się tego poczucia, relacja ojciec syn w pełniejszy sposób przechodzi z wymiaru zależności do relacji opartej na równości, wzajemności. Jest przestarzeń na stabilizowanie się partnerskich relacji pomiędzy starzejącym się ojcem i dorosłym synem.
• Przed ojcem stoi też ważne zadanie ułożenia sobie adekwatnych relacji z partnerką syna.
• Dzięki temu, że ojciec staje się dziadkiem, ma możliwości w pełniejszy sposób doświadczyć świadomości przemijania, starzenia się.
• W byciu dziadkiem jest też szansa na inne spojrzenie na swoje bycie ojcem. Z innej perspektywy - obserwując swojego syna w tej roli. Syn znowu dla swojego bycia ojcem może czerpać, obserwując aktualne podejście swojego ojca do wnuków.
• Można zuważyć aspekt relacyjny w wymiarze syn - ojciec - dziadek, trzy wpływające na siebie pokolenia mężczyzn, gdzie mogą siebie zobaczyć w różnych rolach, doświadczyć siebie w nich. Nie zawsze jest to możliwe, ze względu na śmierć, czy nieosiągalność ojca. Jednakże nawet wtedy, procesy te mogą zachodzić w wymiarze świata wewnętrznych reprezentacji.

Powrót do listy faz rozwoju.

XII. Rola ojca w dorosłym życiu syna i jego późniejszym rozwoju.

• Czas po 45 roku życia syna.
• To, co dzieje się w późnym etapie życia ojca (starzenie się, emerytura, zmiany w ciele, choroby itd...) na wiele różnych sposobów wpływa na życie syna.
• Syn towarzyszący ojcu w starzeniu się , ma możliwość pełniej doświadczyć świadomości swojego przemijania, śmiertelności, w tym czasie często też mierzy się z adolescencją swojego syna.
• Ojcu może przynieść ulgę spostrzeżenie , że jego fragmenty, uwewnętrzniona reprezentacja będzie dalej istnieć w kolejnych pokoleniach : w jego synu, wnukach.
• Doswiadczanie na przestrzeni życia wystarczająco dobrego ojca buduje wspierającą rozwój reprezentację wewnętrzną, w ramach, której można doświadczać relacji z ojcem również po jego śmierci - jako wspierającego rozwój wewnętrzneo obiektu.
• Relacja równości przechodzi transformację, gdzie ojciec staje się coraz to bardziej zależny od swojego syna.
• Przed ojcem trudne zadanie poradzenia sobie z własnym lękiem przed śmiercią, zawistnymi uczuciami wobec swoich młodszych dzieci.
• Stary ojciec, który jest w stanie utrzymać ze swoim synem znaczącą, żywą więź pomaga mu w znoszeniu przyszłej żałoby, łagodzi też w ten sposób swoje lęki, budując poczucie generacyjnej ciągłości czy też "genetycznej nieśmiertelności"
• Smierć ojca, przeważnie doświadczana przez mężczyznę w średnim wieku ponownie ewokuje separacyjne dylematy,
• Struktura psychiczna zmienia się wraz z przechodzeniem żałoby po ojcu, co nie zmiania faktu, że dziedzictwo "wystaraczająco dobrego ojca" może żyć w intrapsychicznym świecie syna dalej i zostać przekazane następnemu pokoleniu.

Powrót do listy faz rozwoju.

M. Diamnod ukazał w ten sposób pewne aspekty relacji pomiędzy ojcem i synem, które mogą się aktualizować na różne sposoby. Nie zawsze w dokładnie określonym przez niego czasie, w niezliczonej ilości subtelności i właściwej danej relacji specyfice. Są to aspekty tej relacji widziane z perspektywy teorii i doświadczenia podejścia psychoanalitycznego. Relacja pomiędzy ojcem i synem jest złożona i ciekawa. Jeżeli ktoś chciałby bardziej zagłebić się w temat zachęcam do zapoznania się z artykułem Michaela Diamond'a "Fathers with Sons: Psychoanalitic Perspectives on "Good Enough" Fathering Throughout Lifec Cycle" bądź też książką "My Father Before Me: How Fathers and Sons Influence Each Other Throughout Their Lives".